Voedselbanken in Nederland zijn een noodzakelijk kwaad, zo denken veel mensen. En ook iets “om ons voor te schamen dat het in een welvarend land als Nederland nodig is”. Maar is de voedselbank wel nodig? Mijn stelling: de voedselbank is overbodig. Stop er mee. Wat is het alternatief?
Wie gebruik maakt van een voedselbank of betrokken is bij de voedselbanken zal van de vraag alleen al boos kunnen worden. Anderzijds vinden veel mensen die naar de voedselbank gaan het ook heel érg dat ze daar heen gaan; het wordt als stigmatiserend ervaren. Ze schamen zich er voor. En dat is iets wat iedereen zich goed kan voorstellen. Zijn er geen betere oplossingen?
“De Voedselbanken zijn gebaat bij, en afhankelijk van, een inefficiënte inkoop, distributie en overproductie”
Wat is er mis met de voedselbank?
Bedrijfsmodel
De coronacrisis heeft laten zien dat het “bedrijfsmodel” van de voedselbank niet goed is. De voedselbank is afhankelijk van het overschot van supermarkten en andere voedselaanbieders. Toen de corona-crisis kwam en mensen gingen hamsteren kwamen de voedselbanken dan ook direct in de knel. Al in de eerste weken van de corona-crisis brak er dan ook lichte paniek uit bij de voedselbanken.
Donaties en subsidies
Als gevolg daarvan werd er geld ingezameld en maakte de overheid miljoenen extra geld vrij voor de voedselbanken. Gek genoeg bleek dat extra geld helemaal niet nodig te zijn.
In december 2020 liet Trouw weten: “Vier miljoen euro die het Rijk dit voorjaar beschikbaar stelde als vangnet, staat daarom al maanden onaangeroerd bij Voedselbanken Nederland op de bank. Desondanks kwam er vorige maand opnieuw geld vrij”. Vanuit Europa werd daar nog eens acht(!) miljoen extra bij gedaan in 2021.
In totaal dus twaalf miljoen euro subsidie die helemaal niet nodig is. Die simpelweg op de bank staat. Omdat de Voedselbanken door de samenleving zoals particulieren (ook wij deden daar aan mee vanwege de ‘noodkreten’), kerken en ondernemers bij de eerste de beste noodkreet direkt geholpen worden. Ook wordt er met regelmaat via loterijen en acties geld ingezameld voor de Voedselbank Nederland.
Er is een heuse ‘voedselbank-industrie’ ontstaan die veel vrijwilligers-uren (zie verder) opslokt en daarnaast een aantal mensen een (goed) betaalde baan oplevert.
Overheadkosten
De voedselbanken worden grotendeels door vrijwilligers gerund. Toch kosten ze héél veel geld om te blijven draaien. Denk aan organisatorische kosten, transport, huur van winkel- en opslagruimte (meestal door de gemeenten betaald), distributiecentra, kantoorkosten.
Zo kun je lezen dat bijvoorbeeld het samenstellen van één pakket al meer dan tien euro kost (Voedselbank Houten). Landelijk kost het volgens Voedselbank Nederland, gemiddeld, € 5,- per pakket.
Waar deze verschillen vandaan komen? Het is vaak te herleiden tot de ondersteuning die de plaatselijke voedselbank al of niet krijgt van de gemeente, in de vorm van subsidie of giften in natura zoals gratis huisvesting. Huisvesting is namelijk duur. Een voedselbank als die in Apeldoorn heeft meer dan 50.000 euro huisvestingskosten (jaarverslag).
Wanneer er echter door een gemeente “gratis” huisvesting wordt aangeboden wil dat niet zeggen dat de rekening uiteindelijk niet ergens neergelegd wordt. Een door de gemeente gesubsidieerde huisvesting wordt betaald uit belastingen en heffingen die de gemeente haar burgers oplegt. Want de rekening hiervoor naar ‘den Haag’ sturen kan niet. Reden ook dat veel gemeenten het niet willen betalen.
Efficiënte organisatie
“De Voedselbank kost de maatschappij zo’n €350 miljoen per jaar”
Hoe ziet het hele plaatje van de voedselbank-organisatie er dan eigenlijk uit? Waarom kost het zoveel geld per pakket? We citeren uit het Jaarverslag 2019 van Voedselbanken Nederland een infographic die het duidelijk maakt:
Uit: Openbaar Jaarverslag ©Voedselbanken Nederland, 2019 (citaatrecht)
Uitgaande van een uiteindelijke kostprijs per pakket van ca. 10 euro zijn de kosten van de voedselbanken in totaliteit daarmee op jaarbasis (uitgaande van de cijfers van 2018, ca. 2 miljoen pakketten) rond de 20 miljoen euro.
Per persoon ben je volgens het Nibud, gemiddeld, ruwweg tussen de 6 à 7 euro per dag kwijt aan boodschappen. De Voedselbanken bedienden in 2019 zo’n 151.000 mensen. Dat betekent dat er voor ca 331 miljoen euro aan “gratis” voedsel is verstekt voor zo’n 20 miljoen euro aan overheadkosten. Exclsusief de subsidies van geeentelijke overheden in de vorm van huisvesting e.d.
350 miljoen euro per jaar
De voedselbank is daarmee, zo op het eerste oog, een hele efficiënte organisatie. Maar vergeten wordt dat dit ‘gratis’ voedsel helemaal niet gratis is. Die kosten van de boodschappen zelf van ca. 330 miljoen euro zijn verdisconteerd in de wél verkochte producten in de supermarkt. Daardoor wordt de prijs van de producten van ca. 330 miljoen euro met 20 miljoen euro verhoogd.
In totaliteit kosten de voedselbanken de maatschappij daarmee, volgens deze inschatting, ruim 350 miljoen euro per jaar. Dat wordt door iedereen die er géén gebruik van maakt uiteindelijk betaald via de eigen boodschappen, belastingen, sponsoring, loterijen enzovoorts.
Voedselverspilling tegengaan en CO2 uitstoot besparen?
De voedselbanken hebben als additionele doelstelling: voedselverspilling tegengaan.
“In 2016 werd naar schatting zo’n 12.000 ton voedsel verdeeld dat anders vernietigd zou worden. Daardoor is ook 9 miljoen ton aan overbodige CO2-uitstoot voorkomen”. (Wikipedia)
“De voedselbanken zorgden er in 2018 voor dat 2,6 miljoen ton voedsel een andere bestemming dan de vuilnisbak kreeg. Hiermee werd volgens de organisatie 10,5 miljard kilo CO2 bespaard. Dat is evenveel als de uitstoot van 2,2 miljoen auto’s.” (Voedselbank Nederland)
Rekenfout
De aanname die men hier doet is dat het voedsel anders verspild zou worden. Dat is slechts gedeeltelijk juist. Immers: als de cliënten van de voedselbank naar een reguliere supermarkt zouden gaan om hun boodschappen te halen, wordt het ook niet verspild. Alleen moeten ze het dan gewoon betalen, net als elke klant.
Daarnaast heeft de voedselbank een eigen distributie, moeten goederen gehaald of gebracht worden (ingezameld) voor ze. De CO2-uitstoot is dus hoger door de voedselbank, niet lager. De rekensom die men maakt is veel te simplistisch.
Zoals gezegd, als de klanten van de voedselbank het gewoon in de winkel kopen is het helemaal niet aan de orde dat er bespaard wordt op CO2-uitstoot. Het is daarom volslagen onterecht dat ze claimen te “strijden tegen voedselverspilling en CO2-uitstoot”.
Daarnaast zijn er op dit gebied inmiddels ook alternatieven zoals diverse apps ‘tegen voedselverspilling’. Deze apps, overigens, ondergraven ook het beschikbaar zijn van surplus voor de voedselbanken. Hoe succesvoller deze apps worden, hoe minder er beschikbaar zal zijn voor hen – zie het eerdergenoemde wankele bedrijfsmodel.
De Voedselbanken zijn gebaat bij, en zelfs afhankelijk van, een inefficiënte inkoop, distributie en overproductie.
Door de instandhouding van voedselbanken zal er daarom niet snel een verandering in dit model komen immers: “de overschotten gaan naar de voedselbank, dan doen we er ook nog iets goeds mee”. En de kosten van het “overschot” zijn al betaald door de consument. De supermarkten en leveranciers kweken hiermee goodwill door de Voedselbanken te steunen, zonder dat het ook maar iets kost.
Maar stel supermarkten zouden een betere inkoop en distributie hebben? Dan is er een acuut probleem bij de voedselbanken!
Stoppen met de voedselbank heeft voordelen
Einde stigmatisering
Door te stoppen met het uitdelen van voedsel via de voedselbank worden mensen niet meer gestigmatiseerd.
Nagenoeg iedereen die er gebruik van maakt zou véél liever zijn of haar boodschappen bij een reguliere winkel halen! De cliënten van de voedselbanken gaan echt niet naar de voedselbank omdat ze dat zo leuk vinden.
Inzet vrijwilligers
De vele vrijwilligers die nu bij de voedselbanken werken zouden hun vrijwilligerswerk elders in de samenleving kunnen doen, waar het (eveneens) hard nodig is.
Lagere CO2-uitstoot
De distributie, verwerking, het halen van de pakketten, ga zo maar door: het levert alleen maar méér CO2-uitstoot. Stoppen met de voedselbank en mensen bij de reguliere supermarkt hun boodschappen laten halen bespaart dus, tegengesteld aan hun eigen bewering, CO2.
Het is niet gratis
Supermarkten geven elk jaar voor honderden miljoen euro’s aan voedsel “gratis” aan de voedselbanken. De rekening daarvoor wordt betaald door de klanten die wél naar de supermarkt gaan.
Wanneer de klanten van de voedselbank naar een reguliere supermarkt zouden kunnen gaan kunnen de prijzen voor de ‘reguliere’ klanten verlaagd worden. Wie nu bij de Albert Heijn, Jumbo of andere supermarkt zijn boodschappenkarretje vol gooit, subsidieert door het huidige systeem de voedselbanken.
Hoe kunnen we stoppen met de Voedselbanken?
Lagere BTW op voedsel
Voedsel is een eerste levensbehoefte. De overheid dient hier voor zorg te dragen en het niet allemaal aan de mark over te laten.
Door invoering van een lagere BTW, groente en fruit onder het nultarief te brengen en daarnaast de Voedselbanken geen “gratis” (door de consument betaalde want in de prijzen van producten verdisconteerde kosten) voedsel te schenken kunnen de prijzen van voedsel drastisch omlaag.
Daarnaast zijn veel klanten van de voedselbank afhankelijk van een (zeer lage) uitkering of hebben hoge schulden waardoor er sprake is van bewindvoering. Vaak moeten ze met een klein bedrag aan leefgeld rondkomen.
Uitkeringen verhogen
Er gaan stemmen op de uitkeringen te verhogen. Dat zou één optie kunnen zijn. Nadeel is echter dat eenvoudigweg de uitkering met een paar honderd euro per maand verhogen (want dat is dan noodzakelijk) het de vraag is of dit wel besteed wordt aan het inkopen van (gezond) voedsel. De kans is zelfs groot dat schuldeisers dit als ‘extra inkomen’ beschouwen en er daarom beslag op leggen.
Daarnaast zal het domweg verhogen van uitkeringen er toe leiden dat er geen prikkel is om werk te zoeken, vanwege de nu al aanwezige ‘armoedeval’ die daardoor alleen maar groter wordt.
Verhogen beslagvrije voet
Het verhogen van de beslagvrije voet zou een grote positieve bijdrage kunnen leveren. Immers: dan is er meer besteedbaar inkomen en dus ruimte om normaal boodschappen te kopen. Zelfs als je van de bijstand moet rondkomen.
Terzijde: beslaglegging op een bijstandsuitkering of AOW vind ik sowieso bizar. Dat ís immers al het meest minimale inkomen dat er is, het zou in mijn ogen niet moeten kunnen dat er beslag wordt gelegd bij iemand die op bijstandsniveau leeft.
Een fenomeen als de voedselbank kan mede bestaan doordat we schuldeisers mensen laten afkniijpen. Een beter beleid op dit punt, bijvoorbeeld door een hogere beslagvrije voet, zou al een enorm groot verschil kunnen maken in het aantal mensen dat nu gebruik maakt van de voedselbanken.
Wat dat aangaat is een voedselbank echt “het paard achter de wagen spannen”.
Voedselpas
Er is daarnaast nog een andere mogelijkheid dan eenvoudigweg de uitkeringen verhogen. Al was het alleen al omdat niet alleen uitkeringsgerechtigden gebruik maken van de voedselbank. Integendeel!
Er zijn namelijk steeds meer “werkende armen” die, door een torenhoge schuldenlast, stijgende energielasten en inflatie, afhankelijk zijn geworden van dit fenomeen.
In de Verenigde Staten, Jamaica en nog een paar landen kent men het fenomeen van ‘Food Stamps’: voedselbonnen. Eén op de zeven Amerikanen maakt er gebruik van. Het is een programma dat bij lange na niet toereikend is. En eveneens zeer stigmatiserend als je bij de kassa, waar mogelijk zelfs een bekende achter zit, moet ‘afrekenen’ met voedselbonnen.
Een hele efficiënte, niet stigmatiserende, oplossing zou zijn mensen een ‘voedselpas’ te verstrekken. Dat wil zeggen een betaalpas, een regulier uitziende pas van een bank naar keuze, gekoppeld aan een speciale rekening waar schuldeisers geen beslag op mogen leggen met een bepaald budget (limiet) per maand waarmee betaald kan worden in de supermarkt.
Niemand die ziet dat je naar de voedselbank gaat. Integendeel, je kunt net als ieder ander gewoon je boodschappen halen in de supermarkt. Met behulp van steekproeven kan, wanneer gewenst, geautomatiseerd gecontroleerd worden of de pas wel gebruikt wordt voor het beoogde doel.
Maar waarom zou je het controleren? Wanneer iemand besluit het budget voor andere doeleinden te gebruiken heeft de cliënt zelf een probleem want: géén voedsel.
Sommigen zijn van mening dat “dat er toe zal leiden dat ze er drank en sigaretten van gaan kopen”. Maar,.. dat is een vrije keuze. Het is daarnaast ook erg betuttelend als we op die manier mensen die financiële problemen hebben gaan controleren of wegzetten als mensen die niet in staat zouden zijn zelf de juiste keuzes te maken.
Bekostiging ‘voedselpas’
Een voedselpas of beter een “voedselrekening” bekostigen kan vrij eenvoudig.
- De supermarkten kunnen de prijzen van hun producten verlagen;
- de overheid kan er geld in/aan spenderen. In de vorm van een “voedseltoelage”.
Eventueel is er nog een andere mogelijkheid.. Op dit moment worden de voedselbanken ‘gesubsidieerd’ door de reguliere cliënten van de supermarkten. Immmers: het surplus wat naar de Voedselbanken gaat is doorberekend in de prijs die u en ik aan de kassa afrekenen.
Dit zou je gewoon zo kunnen laten. En de gebruikers van de voedselpas géén kosten in rekening brengen (met uiteraard een bepaalde week- of maandlimiet). Dus slechts “fictief” afrekenen of, eventueel, de supermarkten budget beschikbaar laten stellen. De supermarkten maken immers enorme winsten? Ook voor de coronacrisis al. Een “voedselbanktaks” invoeren is dan helemaal niet zo’n gek idee. Wellicht dat ze dan ook eens beter gaan nadenken over hun eigen werkwijze.. feitelijk kost het ze niets als ze mensen ‘gratis’ boodschappen laten doen.
Een voedselpas is een einde maken aan het stigmatiseren van mensen die al in een moeilijke positie zitten. We geven daarmee mensen hun waardigheid terug. Daarnaast spaar je er geld mee uit en is de bekostiging geen enkel probleem.
De éérste besparing is, alleen al door het overbodig maken van de voedselbanken, €20 miljoen per jaar. Daarnaast kunnen vrijwilligers hun tijd en energie elders inzetten. En tot slot wordt er op deze manier écht CO2 bespaard. Ook zullen verhalen over bijstandsfraude wegens de “boodschappen van moeder” daarmee meteen tot het verleden behoren…
De Voedselbank is overbodig
Er zijn, concluderend, voldoende mogelijkheden om het huidige systeem anders in te regelen en te stoppen met dit kwetsende, stigmatiserende en geldverslindede systeem van voedselbanken.