In Noordhorn heeft vroeger een borg gestaan. Borg Noordwijk. Daaraan herinneren nog de Borgweg, de Noordwijkweg en het hertenkamp.

Tijdens onderzoek naar de geschiedenis van ons huis, aan de Moeshorn, stuitte ik op informatie over Borg Noordwijk. Want de Moeshorn heeft een connectie met de Borg Noordwijk.

In een oud boek, “Kerken van Noord en Zuidhorn” met als ondertitel: “vanaf 1600 tot heden met een beschrijving van het dorp Noordhorn voor 1600” (H.F. Poort, 1935) vond ik wat informatie en een tekening terug van de Moeshorn en Borg Noordwijk.

De tekening, meer een situatieschets, lijkt niet juist te zijn qua hoe de straten zijn ingetekend maar is wel interessant. Het boek vermeldt onder andere het volgende.

“Een bekende familie wil ik nog even bespreken. Het is de familie Geertsema van Sjallema, die hier in de 18^e en 19^e eeuw woonde [..] omdat de familiewapens op de banken in de kerk van Noordhorn voorkomen. Deze familie bewoonde omstreeks 1830 een heerlijkheid, die gestaan heeft op het land, dat thans het eigendom van H. Balkema is, en in de z.g. Moeshorn ligt. De toegang tot deze heerlijkheid lag oorspronkelijk aan de Noorderweg, en ze bestaat nog evenals de tuin, die nu in eigendom aan A. Hummel behoort. [..] grachten en singels strekten zich uit tot aan de tegenwoordige touwslagerij. Tevens behoorde bij dit huis een tuinmanswoning [..] Verder behoorde tot den Noorddijk de boerderij thans behorende aan den heer K. v. Dijk. Een lange weg leidde Oostwaarts langs de landerijen. Deze weg is nog zichtbaar bij het pad, dat naar Den Ham loopt. Deze familie bezat vele eigendommen over huizen n landerijen bij en in Noordhorn [..]

Wikipedia meldt over de borg in Noordhorn: “Rond 1780 bevond zich er een borg, Wolders genaamd, die later werd hernoemd tot Noordwijk. Bij deze buitenplaats behoorde ook een bos van 700 zware eiken en beuken, dat in 1852 werd gekapt.”.

Op de website nazatendevries.nl las ik (ze citeren het boek “De Ommelander borgen en steenhuizen”) nog het volgende over Borg Noordwijk, waaruit blijkt dat de borg al ouder is want hij werd in 1760 áángekocht door Johan Wolbers.

Noordwijk wordt pas genoemd in de tweede helft van de 18e eeuw. Het is dan in bezit van het lid van de Hoge Justitiekamer Johan Wolbers, die de behuizing, althans een huis te Noordhorn in 1760 kocht. Op de Beckeringhkaart staat dan ook even ten noorden van het dorp de naam Wolbers. In het doopboek van Noordhorn komt in 1765 een hovenier voor van de hoofdman Wolbers. De buitenplaats is er dan dus al. Hoofdman Wolbers sterft in 1767. Zijn weduwe, Aafje Boerboom, hertrouwt in 1770 met Jan Gerhard Geertsema van Sjallema, aan wie zij in haar testament Noordwijk vermaakte. Zo verkrijgt de familie Geertsema belangrijke goederen te Noordhorn.

Jan Gerhard Geertsema van Sjallema was een zoon van Johan Geertsema, die meermaals burgemeester van de stad Groningen was.

Na de dood van Jan Gerhard komt bij de boedelscheiding van 1805 het huis Noordwijk met singels, bossen, tuinen en land, te zamen 71 grazen, aan zijn zoon Statius Georg. Ook gestoelten en graven in de kerk hoorde hierbij. Statius Georg Geertsema van Sjallema overlijdt in 1822, zijn weduwe Sibilla Plantina Geertsema in 1842.

Statius Georg Geertsema van Sjallema was Landeigenaar, lid van de Provinciale Staten en vrederechter. In de periode daarvoor adverteert de familie regelmatig in de krant.

In de Groninger Courant, 14 mei 1799 lezen we (afb.): “De Heer GEERTSEMA van SJALLEMA, gedenkt op Donderdag den, 23 May door de Geriehts Wedman J. D. Homan op Boelgoeds Conditiën te laaten Verkoopen: 15 a 20 Extra zware Melkbeesten, 3 beste Bullen-, een party enter en twenter teerzen en Kalver, voorts verfcheiden Paarden waar onder een extra fchone Hingst, als mede (Va gens, Eiden, Ploegen, Mallen, Tynen en al wac tot een Boerdery behoort; Diens gadinge het is, kome ten dage boven gemelt op de Plaats van genoemde Heer te Noordhorn”

In de Provinciale Groninger Courant verscheen op 2 november 1802 een advertentie met de tekst: “De erven van Geertsema van Sjallema bieden hun buitenplaats “Noordwijk” genaamd te huur aan”. (Noordhorn Nu, 15^e Jaargang nr 8-9, september 2018).

Op een later moment wonen ze er echter wel weer, gezien de geboorteplaatsen van kinderen.

Op 28 januari 1852 wordt de verkoop aangekondigd van het buitengoed Noordwijk met landerijen, bossen, tuinen etcetera, anders wordt de behuizing Noordwijk, het schathuis, het hertenhok en de koepel op afbraak verkocht, benevens 700 zware eiken en beuken. Inderdaad is daarna alles gesloopt. Een situatietekening komt voor in het boekje van H.F.Poort, een en ander over de kerken van Zuid- en Noordhorn.

Ook toen was er dus al sprake van een hertenkamp (“hertenhok”).

In het Dagblad van het Noorden (5 maart 1932) stond indertijd een heel leuk artikel over Noordhorn. Het Dagblad schrijft:

Aan de noordzijde van Noordhorn vond men eertijds het aardig buiten “Noordwijk”, dat omstreeks het midden der vorige eeuw bewoond werd door Mevrouw Douarière (*een weduwe van een adellijk heer) Geertsema van Sjallema. Ten westen van dit buiten moet volgens de overlevering eenmaal een burcht “Nansum” hebben gelegen.

Mogelijk dat de eigenaar over meerdere borgen beschikte en daarom dezelfde naam heeft. Nansum is namelijk ook een gehucht in de gemeente Delfzijl, direct ten oosten van Holwierde. Bij het gehucht heeft ooit een borg gestaan die werd bewoond door het geslacht Tho Nansum, waar waarschijnlijk ook de naam van het gehucht vanaf stamt. De borg is in de tweede helft van de zeventiende eeuw gesloopt.

Bij Noordhorn woonden meerdere adelijke geslachten in bezit van grote woningen. Het Dagblad van het Noorden noemt er hier een en ook daar is eveneens maar zeer weinig over bekend.

Van de familie Tho Nansum compareert van 1625-1677 achtereenvolgens Hero, Taco en Hendrik. Hero en Henricus komen voor op ‘Buirsema’. In 1681 wordt het huis van de overleden Eppo toe Nansum, bewoond door zijn zoon Hendrik, gerechtelijk verkocht. Dit huis ligt volgens de beschrijving vlak bij het dorp Noordhorn, aan de westkant volgens een kaart. Buirsema komt in in 1702 in bezit van Hendrik Bennema. (Nazaten De Vries).

De Beckeringhkaart

“De jurist Theodorus Beckeringh (1712-1790) publiceerde zijn nieuwe kaart van de provincie Groningen in 1781. Deze kent een sierrand met afbeeldingen van 24 Groninger borgen. [..] Onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat het kaartbeeld beduidend ouder is dan het jaar 1781. Beckeringh geeft het Groningen weer van de jaren vijftig, zestig van de achttiende eeuw. De kaart was al in 1767 gereed. Hij schonk een handgetekend exemplaar van ruim een meter bij een meter aan stadhouder Prins Willem V. Dit exemplaar werd in 1795 door de Franse troepen meegenomen naar Parijs en wordt nog altijd bewaard door het Franse ministerie van Defensie.” (De Verhalen van Groningen)

Op de kaart is Borg Wolbers bij Noordhorn aangegeven. Probleem is echter wel dat Beckeringhs kaart niet erg nauwkeurig is.

“Voor de vervaardiging van de kaart reist Beckeringh door de hele provincie Groningen. Dit levert hem echter niet altijd nauwkeurige metingen en waarnemingen op. Tevens baseert de tekenaar zich op diverse oude schetskaarten. Dit wordt te meer duidelijk wanneer men deze kaart vergelijkt met 18de-eeuwse kaarten van professionele landmeters. Wellicht dat Beckeringh een verouderd leerboek heeft gebruikt. De metingen die Beckeringh heeft verricht zijn niet erg nauwkeurig, hij zit er gemiddeld zo’n 2,5 km naast.” (inter-antiquariaat.nl)

Wat eveneens opmerkelijk is, gezien de datum, is dat én de borg Wolbers toen al lang niet meer bestond én al geruime tijd werd aangeduid als Noordwijk.

Familie Geertsema van Sjallema en de Hanckemaborg

Ik kom even terug op de familie Geertsem van Sjallema.

(Rechts: Portret Elizabeth Geertsema van Sjallema)

Een dochter van Georg Geertsema van Sjallema, Elizabeth J.W. Geertsema van Sjallema “afkomstig van het huis Noordwijk in Noordhorn” (Noordhorn 08/10/1808 – Groningen 04/12/1875), huwt op 25 april 1833 met Arnoldus Gelderman, Burgemeester van Zuidhorn en eigenaar van de eveneens afgebroken Hanckemaborg in Zuidhorn.

Van haar is een portret bekend (bron). Zo heb je dan opeens een vrij accuraat beeld van een bewoner van onze buurt van lang geleden!

Een zuster van haar, Enna Hillegonda Geertsema van Sjallema, was kunstenaar. Onderstaande werk van haar is in het bezit van het Groninger Museum.

(afb. Enna Hillegonda Geertsema van Sjallema, “De brief”, public domain)

Gevelsteen in Amsterdam

Van de Borg Noordwijk is geen afbeelding te vinden op internet. Ook de Beckeringhkaart heeft geen afbeelding van de borg, die toen al afgebroken was. Maar er is wél een gevelsteen, in Amsterdam, gevonden waarop beweerdelijk de borg is afgebeeld.

Of het verhaal waar is kan ik niet controleren en ik betwijfel het ten zeerste, maar het is té leuk om niet te vermelden. Als commentaar op een artikel over deze steen plaatste een onbekende de volgende reactie:

In de 18e eeuw bevond zich nabij Noordhorn (Gr.) een borg (burcht); Wolbers genaamd, die later werd hernoemd tot Noordwijk. Er hoorde ook een ‘groot bosch’ bij: met zevenhonderd zware eiken en beuken. Op het toenmalige borgterrein bevindt zich nu het door een Dorpsbelangencommissie beheerde hertenkamp. De grachten aan de oost- en zuidzijde hiervan zijn restanten uit de tijd van de borg „Noordwijk‟.

Van 1839 tot 1863 bewonen Dirk Hesselink en zijn vrouw de buitenplaats Noordwijk. In 1863 ruilen Dirk en zijn broer Jacob van landgoed. Zo komt “Noordwijk” in bezit van Jacob Hesselink. Jacob en zijn echtgenote Bregje krijgen 7 kinderen, waaronder Abraham Hesselink, de beeldhouwer van de gevelsteen. (zie ook OpenArchieven)

De gevelsteen is hier te vinden (wegens de © kan ik de afbeelding hier niet plaatsen): Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen, via Flickr.

Er is andere informatie bekend over de bewoners, die goed gedocumenteerd waren – zoals we hiervoor al zagen – via onder andere geschiedschrijving in de archieven, ondermeer omdat ze politiek en kerkelijk actief waren, en ook de stambomen zijn bekend.

Daarnaast schrijft Poort dat Noorddijk in 1845 “voor afbraak verkocht” werd maar dat er nog een zomerhuisje stond op een hoek van het landgoed dat nog een paar jaar verhuurd werd alvorens die ook gesloopt en het landgoed verkocht werd. Dat Dirk Hesselink tot 1863 op Noordwijk, als eigenaar, zou hebben gewoond is dus nagenoeg onmogelijk.

Een dokter uit Amsterdam

Mogelijk is er dus sprake van verwarring van personen, plaatsen of data voor wat betreft de gevelsteen.

Wel was één van de dochters van Georg Geertsema van Sjallema “gehuwd met een dokter uit Amsterdam” en “mede op zijn verlangen zijn na de slooping der heerlijkheid de landerije en perceelen verkocht (1852) zo meldt “Een en ander over de kerken van Zuid- en Noordhorn”, pg. 18).

Mijn gedachte is: wellicht heeft inderdaad betreffende beeldhouwer de gevelsteen wel gemaakt maar niet omdat zijn ouders Noorddijk in bezit hadden echter in opdracht van de 3^e dochter van Georg Geertsema van Sjallema en dat zij het in de gevel van hun woning heeft laten inmetselen. Het is een wilde gok, maar zou het niet leuk zijn als het waar is?

Het was in die tijd niet ongebruikelijk, wat ook met de Hanckemaborg gebeurde, dat een pand als Borg Noordwijk gesloopt werd en stenen en ander bouwmateriaal werd verkocht. De sloop van het pand en het rooien van het bos – ten gunste van verkoop als landbouw of bouwgrond? – is daarom niet vreemd.

Het zal een berekening zijn geweest: herstel, beheer en onderhoud van een dergelijk pand afgewogen tegen de opbrengsten – of het pand slopen, materialen en grond verkopen…

My home is my castle

In het Engels zeggen ze “My Home is my Castle”, oftewel mijn huis is mijn kasteel. En dat is dus wel een beetje toepasselijk.

We wonen op een stukje grond, of vlak aan de rand, van een voormalige borg.. Ik wist wel dat het Hertenkamp daar een relatie mee had, maar dat het zó verweven was qua grond, dat was mij niet bekend.

Gezien mijn liefde voor oude gebouwen zoals kerken, kastelen en borgen, een hele leuke ontdekking! Avonden heb ik gespendeerd om deze informatie te zoeken, te lezen, stambomen te bekijken. En het is bijzonder interessante en verrijkende ontdekkingstocht geweest voor mij om dit allemaal te vinden en lezen over ons mooie dorp!

Wordt vervolgd
Binnenkort hoop ik een tweede deel over dit onderwerp te kunnen publiceren, maar bepaalde data en informatie heb ik nog niet afdoende achterhaald. Dus, wordt vervolgd..

_______

Disclaimer: dit artikel bevat de weerslag van mijn eigen ‘amateur-onderzoek’. Het is niet gezegd dat de informatie feitelijk juist is, al heb ik uiteraard mijn best gedaan te zorgen alle relevante informatie te achterhalen en goed te controleren.

_______

Bronnen:

• In en om de kerk van Noordhorn, Wija Friso – Uitg. Profiel, 1992
• Kerken van Noord en Zuidhorn – H.F. Poort, 1935
• Groot aantal internetsites, zie links in de tekst.